19-րդ և 20-րդ դարերի սահմանագծին, հեղափոխության նախօրեին, աշխարհը ցնցած երկու համաշխարհային պատերազմների շրջանում, Ռուսաստանում ստեղծվեց համաշխարհային գրականության նորագույն ժամանակների թերևս ամենագեղեցիկ ու նշանակալի «կանացի» պոեզիան` Աննա Ախմատովայի ստեղծագործությունը:
Քննադատները հաճախ երիտասարդ Ախմատովային համեմատում էին հին հունական սիրո երգիչ Սապֆոյի հետ և անվանում ռուսական Սապֆո:
Մինչև այսօր էլ շարունակվում է վեճը և դեռ երկար կշարունակվի այն մասին, թե ով է 1-ին ռուս բանաստեղծուհին` Ախմատովան, թե Ցվետաևան: Ցվետաևան իսկական նորարար էր: Եթե բանաստեղծական նորամուծությունները պատենտավորվեին, Ցվետաևան միլիոնատիրուհի կլիներ: Իսկ Ախմատովան ոչ թե նորարար էր, այլ պահապանն էր դասական ավանդների, գրականության փրկիչը գեղարվեստական ամենաթողությունից: Ախմատովան իր բանաստեղծություններում պաhպանեց Պուշկինին ու Բլոկին, Տյուտչևին և Նեկրասովին: Իսկ ամենամեծ ազդեցությունը նրա վրա թողել է Ինոկենտի Անենսկու պոեզիան: Ախմատովայի առաջին գրքերի բանաստեղծությունները («Երեկո», «Սպիտակ երամ») գրեթե բացառապես սիրո մասին էին: Նրա նորարարությունը արտահատվեց հենց այս, թվում է, թե ավանդաբար հավերժական դարձած ու բազմիցս արծարծված թեմայում:Արքայազն իմ,չէ, ես նա չեմ,
Ում տենչում ես, իմ մեջ փնտրում,
Շուրթերը իմ վաղուց արդեն
Գուշակում են, չեն համբուրում:
Մի կարծիր, թե տենդի մուժում
Կամ տրտմության մեջ մի լռին,
Դժբախտություն եմ ես գուժում.
Դա պարզապես արհեստն է իմ:
Ես կարող եմ սովորեցնել՝
Երազն ինչպես կոչել կյանքի ,
Ոնց մեկընդմիշտ ընտելացնել՝
Ինչ սիրվել է թեթևակի:
Փա՞ռք ես ուզում, ինձնից վստահ
Խորհուրդ հարցրու, չես փոշմանի:
Բայց հավատա` ծուղակ է դա,
Ուր խինդ ու լույս քեզ չեն գտնի:
Դե,իսկ հիմա դու տուն գնա
Ու, ինչ եղավ տուր մոռացման,
Մեղքիդ համար, հանգիստ մնա,
Աստծուն կտամ ես պատասխան:
Ախմատովան, իսկապես, իր ժամանակաշրջանի ամենավառ հերոսուհին է, որ իր ընթերցողին ներկայանում է ամենաբազմազան կանացի ճակատագրերով` սիրուհու և կնոջ, այրի կնոջ և մոր, դավաճանած և լքված կնոջ: Նա ստեղծեց կնոջ հոգու մի ամբողջ գիրք. Նա արվեստ բերեց շրջադարձային դարաշրջանի կնոջ էությունը :
Աննա Ախմատովան (իսկական ազգանունը - Գորենկո) ծնվել է 1889 թ. հունիսի 11-ին(23-ին) պաշտոնաթող ծովային ինժեների ընտանիքում: Դստեր ծննդից մեկ տարի անց ընտանիքը տեղափոխվում է Ցարսկոյե Սելո: Այստեղ Ախմատովան դառնում է Մարինյան ավագ դպրոցի ուսանողուհի, սակայն յուրաքանչյուր ամառ անց է կացնում Սեւաստոպոլում: Ցարսկոյե Սելոյում ապրած տարիների մասին նա մեծ ջերմությամբ է հիշում իր ինքնակենսագրական գրառումներում: Իր կյանքի մեծ մասը նա հենց այնտեղ է անցկացնում. երևի այդ պատճառով էլ նրա բանաստեղծություններում արքայական վեհություն կա: Նա իսկապես ռուս պոզիայի թագուհին է:
Առաջին բանաստեղծությունները նա գրում է 11տարեկանում:«Ինձ համար բանաստեղծությունները ոչ թե Պուշկինով ու Լերմոնտովով սկսվեցին, այլ Դերժավինի ու Նեկրասովի բանաստեղծություններով. դրանք անգիր գիտեր իմ մայրը, - գրում է Ախմատովան: - Գիմնազիայում սկզբում ես վատ էի սովորում, հետո շատ ավելի լավ, բայց միշտ էլ առանց ոգևորվածության»:
1905 թ ծնողների ամուսնալուծությունից հետո, Ախմատովան մոր հետ տեղափոխվում է Եվպատորիա: 1906 - 1907 տարի. նա սովորում է Կիեւի Ֆունդուկլեևյան բարձրագույն վարժարանի ավարտական դասարանում: Իսկ 1908 - 1910 թթ. նա Կիեւի համալսարանի կանանց համար նախատեսված իրավաբանական ֆակուլտետի ուսանողուհի էր:
Ճակատագրի բերումով խաչվում են երկու ռուս մեծ բանաստեղծների` Ախմատովայի և Գումիլյովի ուղիները: Գիմնազիայի ուսանող Նիկոլայի հետ Աննան ծանոթանում է 14 տարեկանում: Նա արդեն գրում էր բանաստեղծություններ, շատ էր կարդում` և թույլատրելին, և անթույլատրելին: Սև երկար մազերով, մեծ լուսավոր աչքերով, թխադեմ ու նրբակազմ աղջիկը գրավում է Գումիլյովին և ստիպում նրան երկար պայքարել իր սրտին հասնելու համար: 1907 թվականին Գումիլյովը տպագրում է Ախմատովայի «Նրա ձեռքին բազմաթիվ փայլուն օղակներ կան»՚ բանաստեղծությունը: 1910 թվականի ապրիլ 25-ին Դնեպրի առափնյա գյուղերից մեկի եկեղեցում Ախմատովան և Գումիլյովն ամուսնանում են: Բայց Գումիլյովը չգիտեր, որ ամուսնանում է Մեծ բանաստեղծուհու հետ: Նա ասում էր.Կինը և ամուսինը բանաստեղծություններ են գրում. ախր դա ծիծաղելի է: Դու այնքան տաղանդավոր ես, կարող ես մեկ այլ բանով զբաղվել, օրինակ` բալետով: Այսօր սա իսկապես ծիծաղելի է հնչում:
Այս զույգի ամուսնական կյանքը շատ կարճ տևեց։ Անձամբ Գումիլյովն իրենց հարաբերությունները որակում էր որպես սիրային պատերազմ։ Նիկոլայ Ստեպանովիչը «Օձ վարժեցնողը» բանաստեղծության մեջ գրում է.
ՙ...Եթե ինձ վիճակված է մեռնել վարժեցնողի մահով,
Ապա գիտեմ, որ ձեզ գերող այդ հրեշի ձեռքով պետք է ես մահանամ..
Իսկ Աննա Անդրեևնան իր ամուսնուն ձոնել է հետևյալ տողերը.
Իսկ Աննա Անդրեևնան իր ամուսնուն ձոնել է հետևյալ տողերը.
Դու կարծում էիր, թե ես ել նա եմ ,
Ում կարող ես հեշտ մոռացության տալ.
Որ լաց աղերսով ես կթառամեմ
Աշխետ նժույգիդ սմբակների տակ:
Կամ հեքիմներից կսկսեմ խնդրել
Արմատիքներ ու ջուր հմայական՝
Քեզ ուղղարկելու ահարկու նվեր՝
Անուշ թաշկինակն իմ նվիրական:
Անիծված լինես: Էլ ոչ հառաչով,
Ոչ հայացքով չեմ դիպչի պիղծ հոգուդ:
Երդվում եմ սակայն եդեմյան այգով,
Երդվում եմ տիրոջ պատկերով զորեղ,
Վառ գիշերների վկա մեր որդով-
Չեմ վերադառնա քեզ մոտ էլ երբեք:
Սխալվում ես, ո՛վ, անիծված...
Թող դժոխքի արժանանաս...՚
Թող դժոխքի արժանանաս...՚
1921 թ. օգոստոսի 16-ին իր նախկին ամուսնու հասցեին արված անեծքն Ախմատովան լրացնում է ևս մեկ երկիմաստ բանաստեղծությամբ.
Թող չլինես ողջերի մեջ,
Թող չլինես ողջերի մեջ,
28 պարկուճ վրադ դատարկվի
Ձնակույտում թաղված մնաս...՚
Ութ օր անց Գումիլյովին մեղադրում են հակակառավարական դավադրություն կազմակերպելու մեջ և գնդակահարում։ Ախմատովա-Գումիլյով զույգի հարաբերությունները մենամարտի էին նման. կինը անհնազանդ ու ինքնահաստատման որոնումների մեջ է, ամուսինը ցանկանում է մնալ ինքն իրեն հավատարիմ, անկախ և իշխող։ Նրանց սիրավեպն անպտուղ չէր, քանի որ նախկին ամուսինները միմյանց ձոնեցին իրենց թերևս լավագույն բանաստեղծությունները։ Եվ, իհարկե, նրանց ամուսնությունից մեկ տարի անց ծնվեց նրանց որդին` Լև Գումիլյովը: Եվս 7 տարի անց նրանք բաժանվեցին:
1911 թվականին Ախմատովան, իր համար կեղծանուն ընտրելով մայրական գծով իր նախատատի ազգանունը, սկսում է հրատարակել իր բանաստեղծությունները Սանկտ Պետերբուրգի ամսագրերում, այդ թվում` «Ապոլլոն»-ում: 1910-12 թթ. ճանապարհորդում է Գերմանիայում, Ֆրանսիայում, Իտալիայում։
1912թ. լույս է տեսնում Ախմատովայի առաջին ժողովածուն` «Երեկո» վերնագրով: «Երեկո» ժողովածուի բանաստեղծությունները այնպիսի թախիծով էին պարուրված, որ բնորոշ է իմաստուն և արդեն դառնություններ տեսած սրտին: 1914թ. լույս է տեսնում Ախմատովայի 2-րդ ժողովածուն` «Վարդարանը», որը շարունակում էր «Երեկոյի»՚ քնարական սյուժեն: Երկու ժողովածուներում էլ կենտրոնականը բանաստեղծուհու կերպարն է, ինչի պատճառով հաճախ այս գրքերը համարել են «քնարական օրագրեր»: Երկրորդ ժողովածուից հետո արդեն պարզ է դառնում, որ Ախմատովայի երկրպագուները միայն սիրահարված դեռահասները չեն: Նրա պոեզիայով էին հիացած սկսնակ բանաստեղծներ Մարիա Ցվետաևան և Բորիս Պաստեռնակը: Վալերի Բրյուսովը եւ Ալեքսանդր Բլոկը, բանաստեղծներ, ովքեր իրենց ազդեցությունն են թողել Ախմատովայի բանաստեղծական ոճի վրա, նույնպես դրական էին արտահայտվում Ախմատովայի մասին:
Այս տարիներին Ախմատովան դառնում է ներշնչանքի աղբյուր շատ արվեստագետների համար, նրան պատկերում են մի շարք նկարիչներ, նրան են ձոնվում բազմաթիվ բանաստեղծություններ: Նրա պոեզիան դառնում է ակմեիզմի դարաշրջանի պետերբուրգյան գրական կյանքի անբաժան մասը: 1914թ. Ռուսաստանում ծանր ժամանակներ են սկսվում: Տնտեսական ճգնաժամը իր ազդեցությունն է թողնում նաև գրական կյանքի վրա: Ամսագրերը և թերթերը փակվում են, հետևաբար և Ախմատովայի հաջորդ գիրքը` «Սպիտակ երամը» լայն արձագանք չի գտնում մամուլում: Սովն ու ավերածությունները ավելանում էին օր օրի: Ախմատովան աշխատում էր գրադարանում: Պատերազմական շրջանի ողբերգությունը իր արձագանքն էր գտնում բանաստեղծուհու պոեզիայում: Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո ի տարբերություն շատ բանաստեղծների Ախմատովան չի լքում հայրենիքը:
1921թ. նա ամուսնանում է գիտնական- ասորագետ Վլադիմիր Շիլեյկոյի հետ, սակայն մի քանի ամիս անց բաժանվում է: Նույն տարում ձերբակալվում և գնդակահարվում է Նիկոլայ Գումիլյովը:
1922թ. փաստացիորեն ամուսնանում է արվեստագետ Նիկոլայ Պունինի հետ, որին 1935թ. Ախմատովայի որդու` Լև Գումիլյովի հետ ձերբակալում են: Պունինից Ախմատովան բաժանվում է 1938 թ.-ին: Հետագայում Պունինին և Գումիլյովին կրկին ձերբակալում և դատապարտում են 10 տարվա տաժանակիր աշխատանքի: Պունինը մահանում է աքսորավայրում, իսկ որդու ազատության համար պայքարը Ախմատովան այդպես էլ չի դադարեցնում: Սակայն 1956 թ. աքսորից վերադարձած որդու և Ախմատովայի հարաբերությունները դառնում են շատ լարված. որդին չէր հավատում, որ մայրը մտահոգվել է իր ազատությամբ:
Արդեն 1924 թ.-ից սկսած Ախմատովայի բանաստեղծությունները դադարում են տպագրել: 1923 թ.-ին պետք է լույս տեսներ նրա երկհատոր ժողովածուն, սակայն հակառակ բոլոր ջանքերի տպագրությունը ձախողվում է: Աննա Ախմատովան, ինչպես և իր սերնդի շատ պոետներ, հայտնվում է այն իրավիճակում, երբ ստեղծագործությունները վտանգի էին ենթարկում իրենց հեղինակի կյանքը: Գրե՞լ, թե՞ չգրել: Երկու տարբերակն էլ կարող էին հանգեցնել իր կամ էլ որդու ձերբակալությանը: Սակայն ի վերջո ընտրելով գրելու տարբերակը՝ Ախմատովան նաև ապացուցում է, որ գրականությունը կարող է նաև կյանք փրկել ու իմաստավորել այն: Այս ընթացքում զբաղվում է Ալեքսանդր Սերգեևիչ Պուշկինի կյանքի և ստեղծագործության, հին Պետերբուրգի ճարտարապետության ուսումնասիրությամբ: Միայն 1940թ. է լույս տեսնում փոքրիկ ժողովածու` «6 գրքից», իսկ հաջորդը 2-ը լույս են տեսնում միայն 1960-ականներին(«Բանաստեղծություններ» (1961), «Ժամանակի վազքը» (1965)):
2-րդ Համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Ախմատովան ստիպված է լինում հեռանալ սիրելի Պետերբուրգից: Նա հաճախ էր այցելում հիվանդանոցներ, բանաստեղծություններ կարդում վիրավոր զինվորների համար: Պատերազմական տարիներից հետո Ախմատովան շատ էր զբաղվում գեղարվեստական թարգմանություններով: Վերադարձին նա գտնում է Պետերբուրգի սարսափելի ուրվականը միայն: Ցնցված իր տեսածից նա գրում է «3 յասաման» և «Հյուր մահվան մոտ» արձակ գործերը: «Արձակը ինձ միշտ էլ խորհրդավոր ու գրավիչ էր թվում: Բանաստեղծության մասին ես ամեն ինչ գիտեի, արձակի մասին` ոչինչ: Իմ 1-ին փորձը շատերն էին գովում, իսկ ես, իհարկե, չէի հավատում»,- գրում է Ախմատովան:
1946թ. Ախմատովային ծաղրական քննադատության են ենթարկում` ստոր և դաժան ձևով վիրավորելով, անվանելով «կես-միանձնուհի, կես- անառակ»: Նրան սկսում են արգելել հասարակական ելույթները, որովհետև որտեղ որ հայտնվեր Ախմատովան, ներկա գտնվողները ինքնաբերաբար ոտքի էին կանգնում: Սակայն Ստալինի մահից հետո վերականգնվում է Ախմատովայի փառքը, Ախմատովայի կյանքի վերջին տարիներին հասարակությունը 20-ամյա ընդմիջումից հետո վերադարձնում է նրան իր մեծության պատվանդանին: Իտալիայում նա արժանանում է Տաորմինի մրցանակի, ստանում Օքսֆորդի համալսարանի դոկտորի պատվավոր կոչում: 1963թ. Ախմատովան ավարտում է «Պոեմ առանց հերոսի» ստեղծագործությունը, որի վրա աշխատում էր 22 տարի: Ի տարբերություն ինքնասպան եղած Ցվետաևայի՝ Ախմատովան մահանում է` շրջապատված սիրով ու մեծարանքով 77 տարեկան հասակում: Մարմինն ամփոփված է Սանկտ Պետերբուրգում:
Ախմատովայի կյանքը հարուստ էր դարաշրջանի կարևորագույն իրադարձություններով և անձնական ողբերգություններով: Չստացված, անհաջող ամուսնություններ, մայրական ծանր ճակատագիր: Նա ստիպված էր վաղ համոզվել, որ անգամ զոհաբերելով իր բանստեղծական տաղանդը, նա միևնույն է չի կարողանա դառնալ սովորական կին: Ընտանեկան կյանքի փոքրիկ ուրախությունները նա միայն կյանքի վերջում է կարողանում վայելել: Երբ կարգավորվեցին նրա պարզ, մարդկային հարաբերությունները թոռնուհու` Անյա Կամինսկայայի և ընկերուհու` Նինա Օլշենսկայայի հետ, Ախմատովան իրեն ավելի երջանիկ էր զգում և շատ էր կարևորում դրանք, որովհետև իրեն վերջապես զգում էր տատիկի և ընկերուհու դերում: Նա կարողանում էր թափանցել իրերի ու երևույթների խորքը, քննարկել ամենաբարդ հարցեր, և դա նրան շատ հեշտությամբ էր տրվում, ինչպես և ցանկացած արտառոց ու անսովոր բան, ինչը, սակայն, չի կարելի ասել սովորական, կենցաղային բաների մասին:
Արդեն առաջին բանաստեղծությունները Ախմատովային համառուսական ճանաչում են բերում։ Դրանք սկսնակի աշխատանքների նման չէին: Նրանցում երևում էր մեծ վարպետի ձեռագիրը: Նրա ստեղծագործությունները առավելապես սիրային բնույթ ունեն` հագեցած դրամատիզմով, տագնապի, մոտալուտ աղետի սպասումով։
Я не знаю, ты жив или умер,—
На земле тебя можно искать
Или только в вечерней думе
По усопшем светло горевать.
Все тебе: и молитва дневная,
И бессонницы млеющий жар,
И стихов моих белая стая,
И очей моих синий пожар.
Мне никто сокровенней не был,
Так меня никто не томил,
Даже тот, кто на муку предал,
Даже тот, кто ласкал и забыл.
Մահվան, կորստյան, տխրության մոտիվները նրա պոեզիայի մշտական ուղեկիցներն են։ Ախմատովան հոգու նրբին ելևէջների, անցումների, հուզումների ու խռովքների պատկերման մեծ վարպետ է։ Ախմատովայի պոեզիայում կարևոր տեղ են գրավում հայրենիքի, հայրենասիրության թեմաները։
Բնապատկերը որոշիչ և ինքնուրույն դեր չի կատարում Ախմատովայի բանաստեղծություններում, այլ ավելի շատ լրացնում և արտաքին շրջանակի դեր է տանում:
"Широк и желт вечерний свет,
Нежна апрельская прохлада.
Ты опоздал на много лет,
Но все-таки тебе я рада"
Բնապատկերը միջոց է դառնում արտահայտելու բանաստեղծուհու հոգեվիճակը, ուռին, օրինակ, տխրության և բաժանամն խորհրդանիշն է, վարդը` ուրախության: Ախմատովան նաև պոեզիա վերադարձրեց Պուշկինի ժամանակներից հետո անհետացած Ցարսկոյե Սելոյի բանպատկերը:
Նրա լեզուն ձգտում է պարզության, մոտ է խոսակցականին, միաժամանակ հագեցած իմաստային խտացումներով ու աֆորիզմներով։ Ախմատովայի յուրաքանչյուր բանաստեղծություն փոքրիկ նովել է` սեղմված 12-16 տողերի մեջ: Նրա բանաստեղծությունների հիման վրա գրվել են բազմաթիվ երգեր, այդ թվում ՙА в Августе зацвел жасмин՚, որը կատարում է Վալերի Լեոնտևը և ՙСмятение՚, որը կատարում է Իրինա Ալեգրովան:
Ախմատվայի բանաստեղծություններում 1-ին պլանում առօրյա, նույնիսկ կենցաղային երևույթներ են: Ախմատովան հազվադեպ է ասում «ես հիացած եմ», «ես հիասթափված եմ», «ուրախ եմ» կամ «տխուր»: Որքան ուժեղ են բանաստեղծուհու զգացմունքները, այնքան զուսպ է դրանց արտահայտումը: Ասում են, կյանքում էլ Ախմատովան ոչ մի ավելորդ բառ երբեք չէր ասում: Խստություն, արժանապատվություն և ինքնատիպ ոճ - այս բառերն են ամենից լավ բնորոշում Ախմատովային: Ախմատովայի արտահայտչաձերը գրեթե չեն փոփոխվել, բայց փոխվել է բանաստեղծությունների բովանդակությունը: Կյանքի առաջին կեսին նրա պոեզիան կարծես 4 պատի մեջ էր փակված, կտրված արտաքին աշխարհից: 30-ականների 2-րդ կեսից նա կարծես բաց է անում իր սենյակի պատուհանները և դարի տագնապած քամին ներխուժում է սենյակ:
Պոեզիան նրա միակ ուժի աղբյուրն էր, նրա կյանքի միակ ճանապարհը և այն աշխարհը, որտեղ նա կարողացավ լիովին ինքնադրսևորվել: Ախմատովան զգում էր, որ անհրաժեշտ է լսելի դարձնել կնոջ ձայնը, արտահայտել աշխարհը կնոջ հայացքով: Բանաստեղծուհին անշուշտ կկոտրվեր ու կհուսահատվեր այն քաոսից, որ իշխում էր նրա կյանքում, եթե այդ ամենը չվերածեր բանաստեղծության:
«Ես չեմ դադարել բանաստեղծություններ գրել: Ինձ համար նրանց մեջ է իմ կապը ժամանակի հետ, կապը մեր ժողովրդի նոր կյանքի հետ: Երբ գրում եմ, ապրում եմ իմ երկրի հետ նույն ռիթմով, նրա հերոսական պատմությամբ: Ես երջանիկ եմ, որ ապրել եմ այդ տարիներին, տեսել եմ այնպիսի իրադարձություններ, որոնց հավասարը չկա ողջ պատմության մեջ»:
Աննա Ախմատովա
Я живу, как кукушка в часах,
Не завидую птицам в лесах.
Заведут - и кукую.
Знаешь, долю такую
Лишь врагу
Пожелать я могу.
Я улыбаться перестала,
Морозный ветер губы студит,
Одной надеждой меньше стало,
Одною песней больше будет.
И эту песню я невольно
Отдам на смех и поруганье,
Затем, что нестерпимо больно
Душе любовное молчанье.
Անահիտ Ալեքսանյան
0 Մեկնաբանություն: